Maak gebruik van onderstaande informatie om kennis te maken met palliatieve zorg:

• Brochure ‘Balans in evenwicht’  (Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen)
• Samenvattend beeldfragment uit ‘Wat werkt?’
• Reflectienota 'Palliatieve zorg en dementie: levenseindebeslissingen’ (Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen):

o   Voorwoord bij reflectienota

o   Schema

o   beeldfragment ter verduidelijking

Het is aangewezen onderstaande werkinstrumenten flexibel in te zetten:

• Palliative Care Indicator Tool (PICT): Dit meetinstrument identificeert in eerste instantie de palliatieve patiënt, waarbij de “surprise question” (Zou u verrast zijn als deze patiënt binnen het jaar overlijdt?) als eerste filter fungeert. In een tweede schaal wordt de ernst van de zorgnoden ingeschat.

Te gebruiken in de overgang tussen ziektegerichte en symptoomgerichte palliatie.

• Palliatieve meet- en Pijnschalen: in Limburgse organisaties hanteert men voornamelijk de schaal van Reisberg (dementie-schaal), de Savera-schaal (bepalen tijdstip opstart terminale zorg) en PACSLAC-D (pijnschaal voor personen met dementie). 

• Kleurobservatieschaal gehanteerd door CWZC Zonhoven. Deze observatieschaal wordt vooral gebruikt bij: onrust, moeilijk hanteerbaar gedrag, nachtelijk dolen, roepgedrag, … Door het invullen van deze schaal krijgt men een beter zicht waarom er ‘ongewenst gedrag’ optreedt. Deze observatieschaal geldt als een inspirerend instrument, ontwikkeld vanuit Limburg. 

• ‘Toolbox palliatieve zorg’ gerealiseerd en gehanteerd door CWZC Zonhoven. Deze toolbox wordt bij de opstart van de palliatieve zorg op de kamer van de betrokken bewoner gezet. Zowel hulpverleners als familieleden kunnen de materialen hanteren om het de bewoner zo comfortabel mogelijk te maken. De toolbox bevat: aromastreamer, aroma’s, mondverzorgingsproducten (Glandosane mondspray - slikproblemen), Orale balance gel (om de mond vochtig te houden), Hextril (om de mond te reinigen en een fris gevoel te geven), spatels/sponsjes op een stokje om de producten aan te brengen, cava (om beslag op de tong weg te bruisen), kleefpasta voor het gebit,haarwaskap (op te warmen in de microgolfoven, te gebruiken als een douche kap)...

Deze toolbox geldt als een inspirerend instrument, ontwikkeld vanuit Limburg.

Hanteer volgende instrumenten specifiek in de stervensfase:

• ‘Waakdoos’ gerealiseerd en gehanteerd door WZC Ocura Montenaken. Deze waakdoos, gevuld met bijvoorbeeld boeken, bezinningsteksten, gedichten, zakdoekjes, een kleurboek voor volwassenen en kleurpotloden en een varia puzzelboek, wordt aan de familie aangeboden tijdens het waken. Op vraag kan een boek of bezinningstekst door de familie ook na overlijden ontleend worden, bijvoorbeeld om te gebruiken tijdens de uitvaartviering. Deze waakdoos geldt als een inspirerend instrument, ontwikkeld vanuit Limburg.
• ‘Inspiratiekoffer’ gerealiseerd en gehanteerd door Pallion. Deze koffer kan uitgeleend worden door mensen die in begeleiding zijn bij Pallion. Deze inspiratiekoffer geldt als een inspirerend instrument, ontwikkeld vanuit Limburg.

Noot: Raadpleeg de Verwijsgids dementie Limburg. Deze gids maakt je wegwijs in het Limburgse dementielandschap. Alle vormen van ondersteuning, zorg- en hulpverlening vanaf het niet-pluis-gevoel tot de fase van nazorg voor personen met dementie en mantelzorgers vind je terug in deze gids.

B. NAZORG/ROUWZORG

1. Voer een nazorggesprek/rouwgesprek met de naasten. Dit gesprek is onderdeel van nazorg. Doelen van het nazorggesprek zijn:

• Naasten in de gelegenheid stellen met vragen of opmerkingen te komen over de periode rondom het overlijden of de geboden zorg.

• Een interventie met als doel de rouwverwerking te ondersteunen. Het gesprek biedt mogelijkheid zicht te krijgen op de beleving van rouw en het bespreken van wensen en mogelijkheden ten aanzien van hulp en ondersteuning bij rouw. Bij het overschrijden van de mogelijkheden aan ondersteuning van nabestaanden bij een rouwproces door de organisatie dient verdere verwijzing plaats te vinden.
• Het evalueren van het zorgverleningsproces met de nabestaanden van de overleden patiënt om zo de kwaliteit van zorg- en dienstverlening te optimaliseren en het zorgproces af te sluiten. Het nazorggesprek levert informatie op over de mate waarin een organisatie heeft voldaan aan eisen, behoeften en verwachtingen van patiënten en nabestaanden.

2. Bied ondersteuning aan de mantelzorger.

• Voer als hulpverlener zelf het nazorggesprek/rouwgesprek uit. Indien de patiënt reeds in begeleiding was kan dit ook opgenomen worden door Pallion. 
• Verwijs door naar het Netwerk Palliatieve zorg vzw en Pallion in verband met het uitlenen van informatie over palliatieve zorg en rouw(zorg).  
• Verwijs door naar zelfstandig psychologen, rouwconsulenten en CGG’s (gegevens eventueel te verkrijgen via Pallion).

Aandachtspunt: Het is belangrijk dat een organisatie, na overlijden van een cliënt/bewoner/patiënt, haar medewerkers begeleidt en ondersteunt in het verlies. Mogelijkheden zijn (team)gesprekken, debriefing, patiëntenbesprekingen, intervisie en vorming. Intern kan dit begeleid worden door bijvoorbeeld de leidinggevende en/of collega-zorgverleners, de palliatieve werkgroep, de pastorale dienst. Externen zoals Pallion (indien de patiënt in begeleiding is geweest) en zelfstandige rouwconsulenten kunnen hiervoor ook gevraagd worden.

Aandachtspunt: Wanneer de overledene verbleef in een (semi-)residentiële setting, zoals een dagverzorgingscentrum of woonzorgcentrum, moeten ook mede-cliënten of medebewoners de kans krijgen om afscheid te nemen. Eventueel met de familie van de overledene erbij. Dit kan door een laatste groet, een ingericht hoekje op de afdeling, een gezamenlijk gebed of een rouwviering. Wanneer gewerkt wordt met een ‘troostkoffer’ (zie onder) kan deze overhandigd worden aan de familie tijdens een afscheidsmoment. Besef dat medebewoners hierin ook vaak toostend kunnen reageren naar familieleden van de overledene toe.

3. Maak gebruik van volgende werkinstrumenten:

• ‘Zelfevaluatie palliatieve zorg’  (evaluatieformulier ter ondersteuning van de  zorgverleners na overlijden van een bewoner), gerealiseerd en gehanteerd door CWZC Zonhoven en WZC Ocura Beringen. Deze zelfevaluatie geldt als een inspirerend instrument, ontwikkeld vanuit Limburg.
• ‘Troostkoffer’, gerealiseerd en gehanteerd door WZC Ocura Montenaken. Dit koffertje (of doosje) wordt gevuld met betekenisvolle materialen. Voorbeelden zijn een geurkaarsje, foto’s van de overledene tijdens verschillende activiteiten of festiviteiten binnen het woonzorgcentrum (afgeprint of op USB-stick), innige deelnemingskaartjes van medebewoners (ter beschikking gesteld door het woonzorgcentrum), een mooie tekst over de bewoner. Iedereen kan naar eigen behoefte of mogelijkheden aanvullen. Het is een mooi gebaar en waardevol aandenken om dit koffertje bij de begroeting of de uitvaartviering aan de familie te kunnen overhandigen. Deze troostkoffer geldt als een inspirerend instrument, ontwikkeld vanuit Limburg.
• Brochure ‘Iemand is niet meer. Verlies en rouw binnen palliatieve zorg’ (Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen)
• Kinderen en jongeren betrekken in de palliatieve zorg: de wegwijzer ‘Niet te jong voor verlies’ biedt concrete tips. 

Noot: Raadpleeg de Verwijsgids dementie Limburg. Deze gids maakt je wegwijs in het Limburgse dementielandschap. Alle vormen van ondersteuning, zorg- en hulpverlening vanaf het niet-pluis-gevoel tot de fase van nazorg voor personen met dementie en mantelzorgers vind je terug in deze gids.